Tref fechan ym mhen gogleddol Llyn Tegid yw'r Bala wedi'i hamgylchynu gan fryniau a mynyddoedd. Ni ellir bod yn gwbl sicr o ddechreuadau hanesyddol Y Bala. Mae olion presenoldeb Rhufeinig yn yr ardal, ond mae bron yn sicr fod Tomen y Bala, twmpath crwn gydag ochrau serth iddo, yn dyddio o'r ddeuddegfed ganrif. Fe'i cysylltir a llys cwmwd Penllyn a chofnodwyd iddo gael ei goncro yn 1202. Yn 1310 sefydlwyd bwrdeisdref wedi'i chynllunio. Yn 1324 derbyniodd y gymuned fechan ei siarter fwrdeisdref gyntaf a dechreuodd treflan ymledu ar hyd yr hyn sy'n Stryd Fawr heddiw.
Heddiw, cysylltir Y Bala'n bennaf a chynnydd Anghydffurfiaeth yn ystod y ddeunawfed ganrif a gafodd effaith barhaol ar y dref. Yn 1800, cerddodd Mary Jones, geneth 16 oed o Lanfihangel-y-pennant, 25 milltir i'r gorllewin, yr holl ffordd i'r Bala i brynu beibl gan Thomas Charles, sefydlydd ysgol leol a chlerigwr a oedd yn un o arweinwyr y Methodistiaid Calfinaidd. Fe wnaeth ei phenderfyniad i gael beibl gymaint o argraff ar Charles fel yr aeth ati, gyda nifer o gyfeillion dylanwadol, i sefydlu'r Gymdeithas Feiblaidd Frytanaidd a Thramor ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Yn 1837 sefydlwyd Coleg y Bala i'r Methodistiaid Calfinaidd yno gan Lewis Edwards. Yn ddiweddarach yn y ganrif, sefydlwyd Bodiwan, coleg diwinyddol yr Annibynwyr Cymraeg. Mae prifathro Coleg Annibynnol y Bala o 1855, Michael D. Jones, yn fwyaf adnabyddus fel sefydlydd Y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia.
Pan arhosodd yr ieithydd Almaenig enwog, Hugo Schuchardt, yn Y Bala am bythefnos yn 1875, roedd wrth ei fodd gydag ansawdd llyfrgelloedd y colegau a mwynhaodd ymarfer ei Gymraeg gyda'r trigolion lleol, y myfyrwyr a'r darlithwyr diwinyddiaeth fel ei gilydd. Rhwng sgyrsiau, treuliodd Schuchardt ei amser yn chwilio am yr afanc dirgelaidd a drigai yn ol y son yn nyfroedd Llyn Tegid, a bu'n crwydro o gwmpas y wlad gyfagos hefyd ar drywydd barddoniaeth a mytholeg Gymreig.
Cofnod wedi ei ddiweddaru fel rhan o'r prosiect 'Taith i'r Gorffennol: Cymru mewn teithlyfrau o Ffrainc a'r Almaen' a gyllidir gan yr AHRC.
R. Singer (Prifysgol Bangor) a S. Fielding (CBHC), 2017.
Adnoddau
LawrlwythoMathFfynhonnellDisgrifiad
application/vnd.ms-excelGATP - Gwynedd Archaeological Trust Projects ArchiveExcel document recording details of archive deposition relating to full archaeological watching brief report with appendices, project no. G2573, 'Gwynle, Y Bala,' conducted by Gwynedd Archaeological Trust. Form compiled on 5th November 2018.
application/vnd.ms-excelGATP - Gwynedd Archaeological Trust Projects ArchiveExcel document recording details of archive deposition relating to final archaeological watching brief report text, project no. G2573, 'Gwynle, Y Bala,' conducted by Gwynedd Archaeological Trust. Form compiled on 5th November 2018.
application/vnd.ms-excelGATP - Gwynedd Archaeological Trust Projects ArchiveExcel document recording details of archive deposition relating to archaeological watching brief, project no. G2573, 'Gwynle, Y Bala,' conducted by Gwynedd Archaeological Trust, 2018.
application/pdfGAT - Gwynedd Archaeological Trust ReportsGwynedd Archaeological Trust Report relating to Archaeological Assessment at Bala Water Treatment Works: Ty'n y Cae. Project No: G2173. Report No: 920.
application/pdfGATP - Gwynedd Archaeological Trust Projects ArchiveGwynedd Archaeological Trust report entitled 'Gwynle, Y Bala, Gwynedd: Archaeological Watching Brief' by Robert Evans and John Roberts. Prepared for Iwan Morris, September 2018. Project no. G2573; Report no. 1442.
application/vnd.ms-excelGATP - Gwynedd Archaeological Trust Projects ArchiveExcel document recording details of archive deposition relating to digital photographs taken as part of archaeological watching brief, project no. G2573, 'Gwynle, Y Bala,' conducted by Gwynedd Archaeological Trust. Form compiled on 5th November 2018.
application/vnd.ms-excelGATP - Gwynedd Archaeological Trust Projects ArchiveExcel document recording details of archive deposition relating to digital photograph metadata for archaeological watching brief, project no. G2573, 'Gwynle, Y Bala,' conducted by Gwynedd Archaeological Trust. Form compiled on 5th November 2018.
application/pdfETW - European Travellers to Wales ProjectDescription of a visit to Bala by Hugo Schuchardt from 'Romanisches und Keltisches' (1875). Text available in Welsh, English, French and German. Produced through the European Travellers to Wales project.
